Οι ιδεαλιστές λένε συχνά, πως τάχα από τον υλισμό μονάχα ένα
στοιχείο λείπει, για να τον επικροτήσουν - το ιδεαλιστικό! Για παράδειγμα, το
θρησκευτικό στοιχείο. Από τον υλισμό, όμως, το πολύ - πολύ να λείπει κάτι
υλιστικό - όπως και συμβαίνει πραγματικά. Συζητώντας μ’ ένα θεϊστή συναντά
κανείς δυσκολίες- γιατί στην πρώτη ματιά ο αθεϊσμός δεν είναι παρά έλλειψη
θεϊσμού, έλλειψη ενός λάθους.
Τώρα, από υλιστές που στην πραγματικότητα δεν είναι παρά
αποτυχημένοι ιδεαλιστές, λίγα μπορεί κανείς να περιμένει. Τα λάθη του υλισμού,
υλιστικά λάθη, εκδηλώνονται σαν αίσθημα φόβου. Παράδειγμα: Η μηχανική έβλαψε
τον ιδεαλισμό, (Η Αμερική είναι χώρα με ιδεαλιστικές τάσεις, που δύσκολα
αμύνεται μπρος στον επιτιθέμενο υλισμό). Παρ’ όλα αυτά, πολλοί υλιστές - και
προπαντός, πολλοί επαναστάτες - είναι κατά της μηχανικής, Για ποιο λόγο;
Η εξέταση των κινήτρων που μπορούν να κάνουν επαναστάτη ένα
νεαρό διανοούμενο είναι δραστηριότητα πολύ καταθλιπτική. Η θέα των σημερινών
τριαντάρηδων, ελπιδοφόρων της προηγούμενης δεκαετίας, είναι αληθινά
απογοητευτική. Κλήθηκαν να υπερασπιστούν το δίκιο, να φέρουν στους σκλάβους την
λευτεριά. Δεν είχαν λόγο ν’ αρνηθούν, έβλεπαν κιόλας τους παρίες να τους
ζητωκραυγάζουν μ’ ευγνωμοσύνη, ή (πράγμα ακόμη πιο ελκυστικό) τους αστούς να
τους ρίχνουν στη φυλακή. Όμως το προλεταριάτο κορόιδευε τις ζωγραφιές τους, και
η αστική τάξη τις αγόραζε. Έτσι, μην έχοντας ποτέ ξεπεράσει τον «μαρξισμό» των
Γράκχων, τελείωναν τώρα με κλαψουρίσματα ό,τι είχαν αρχίσει με συναίσθημα. Μια
γενική αποδοκιμασία ορισμένων ανθρώπινων ιδιοτήτων δεν φτιάχνει επαναστάτες. Σ’
αυτά προστέθηκε και το ότι ο μαρξισμός αναγκάστηκε ν’ αναθεωρήσει τα κίνητρα
που είχε βάλει στη διάθεση των συμπαθητικών αυτών ανθρώπων. Αναγκάστηκε να
πάρει υπόψη του τη διαφοροποίηση που ο ίδιος είχε επιβάλει στον καπιταλισμό. Η
επανάσταση έπρεπε να παραμείνει δυνατή, ακόμα κι όπου ο καπιταλισμός (ηθελημένα
ή αναγκαστικά) βελτίωνε τη ζωή των εργατών· και μάλιστα εκεί, που για να τον
καθίσει κανείς στο σκαμνί χρειάζονταν ολόκληρα βουνά από αδικίες. Η ελευθερία,
η δικαιοσύνη κλπ. έγιναν έννοιες δυσκολομεταχείριστες, που απαιτούσαν μακρότατα
σχόλια, δυσκολοδιάβαστα και άχαρα. Ωστόσο, εκείνοι οι λιγοστοί διανοούμενοι που
είχαν προσχωρήσει στο κόμμα έκαναν δουλειά τέτοια, που μονάχα τυχοδιώκτες, ή
άνθρωποι σταθερά κατευθυνόμενοι από μια μεγάλη κι αναπτυσσόμενη κοσμοθεωρία θα
μπορούσαν να κάνουν, χωρίς να χαλαρώσει η ορμή τους και η επαναστατική τους
φαντασία. Μέσα σε λίγα μονάχα χρόνια, η θέα αυτής της κατηγορίας (των
κομματικών εργατών) αποτελούσε για την κατηγορία που παραπάνω περιγράψαμε (των
ιδεαλιστών), επαρκέστατο πρόσχημα για να δικαιολογούν τη δική τους απραξία.
Είναι αδύνατο να πλησιάσει κανείς τη δική μας νεολαία με τα
φθαρμένα αστικά ιδανικά του 1789, Είναι πολύ δύσκολο να την προσανατολίσεις
στην ενεργό πολιτική - ωστόσο, αυτό είναι ακριβώς που χρειάζεται. Δεν έχει
νόημα να τους ξαμολήσει κανείς ενάντια στους αστούς. Κι αν τους ξαμολήσεις προς
την εργατιά, δεν θα υποφέρουν οι εργάτες άλλα οι ίδιοι. Πρέπει, αντίθετα, να
τους πολιτικοποιήσει κανείς στη δική τους τη σφαίρα - να πολιτικοποιηθεί κάθε
τους νεύρο, κάθε ίνα του μυαλού.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως η κύρια κριτική όλων των
συντηρητικών στοιχείων ενάντια στο σοσιαλισμό - ότι δηλαδή αποτελεί συνέχεια (κι αν θέλετε, παραπέρα
ανάπτυξη) του καπιταλισμού - αποτελεί μια απλή αλήθεια, που δεν έχει γίνει
ακόμα κατανοητή απ’ όλους τους σοσιαλιστές. Καθαρά ψυχολογικά: Μονάχα ο
συντηρητικός μπορεί να πιστέψει, πως εξαλείφοντας, ας πούμε, την οργανωτική
μανία και τη δίψα για ιδιοκτησία που χαρακτήριζαν τους μεγάλους Αμερικανούς του 19ου αιώνα, θα μπορούσαμε
να οδηγηθούμε σε μια παλινόρθωση των προηγούμενων ειδυλλιακών καταστάσεων. Ο
επαναστάτης, αντίθετα, στηρίζει όλες του τις ελπίδες στη συλλογική επαύξηση
αυτών των (θεμελιακά επαναστατικών) παθών. Το όραμα κάποιας ειδυλλιακής
κρατικής μορφής, όπου οι
υλικές φροντίδες (πού τις μισούν) θα είχαν τάχα αφαιρεθεί από το άτομο και τις
μάζες, είναι καθαρά αστική φαντασίωση. Ο επαναστάτης δεν μισεί το υλικό
στοιχείο. Ακριβώς το αντίθετο: η επανάσταση, αυτή τη φροντίδα θα την κάνει
φροντίδα όλων. Ο κομμουνισμός λιγότερο ενδιαφέρεται για τον καταμερισμό του
ελεύθερου χρόνου, και πιο πολύ για τον καταμερισμό της δουλειάς! Ελάχιστοι
σήμερα έχουν και την παραμικρή ιδέα, πόσο τεράστια πρέπει ν’ αυξηθεί η έφεση
των μαζών προς τα δημόσια πράγματα, για να πάρουν οι μάζες στα χέρια τους το
κράτος. Δουλειά με σκοπό την εξάλειψη της εργασίας - τι θλιβερή ιδέα
συνταξιούχων! Στην πραγματικότητα, το μόνο που πρέπει να γίνει είναι: Να έχει
τη δυνατότητα ο καθένας να εργάζεται σαν αυτοσκοπό!
Είναι για τον διανοούμενο δύσκολο να καταλάβει τη σημερινή
κομματική καθοδήγηση μέτρια πνευματικά, αλλά δυνατή και πονηρή
μικρογραφειοκρατια, που δεν την εμπνέει καμιά μεγάλη κοσμοαντίληψη, ωστόσο
βαστά τις μάζες καλά σε συνοχή. Όλες οι διαμαρτυρίες γύρω από το μέτριο
πνευματικό της επίπεδο είναι, απλούστατα, παράλογες, μπροστά στο δύσκολο
καθήκον των ανθρώπων αυτών, να κρατούν στην αντιπολίτευση ένα κόμμα πια
εκατομμυρίων - καθήκον που πολύ αξιοπρόσεκτα εκπληρώνουν. Η γραφειοκρατία
μπορεί να είναι ανίκανη να οδηγήσει την επανάσταση· αλλά το χτύπημα που τότε θα
την σαρώσει (θα την τσακίσει, χωρίς συναισθηματισμούς) δεν θα δοθεί από την
πλευρά εκείνη, που σήμερα γκρινιάζει για την πνευματική και ηθική της
μετριότητα. Η γραφειοκρατία θα βουλιάξει κάτω από το βάρος των συνεπειών, που
θα έχει πάνω της η υλική της θέση. Με άλλα λόγια: Την ώρα της επανάστασης, θα
έχει άλλα (υλικά) συμφέροντα από το προλεταριάτο. Δίδαγμα: Μπορεί να
καταπολεμηθεί (μονάχα σ’ εκείνα τα σημεία, όπου ξεκάθαρα εκφράζονται οι
διαφορές των συμφερόντων της με τα συμφέροντα των εργατών. (Όμως οι
γκρινιάρηδες διανοούμενοι θα ήθελαν να της επιτεθούν ακριβώς σ’ εκείνα τα
σημεία όπου τα συμφέροντα της - ή η έλλειψη συμφερόντων - συμπίπτουν με του
προλεταριάτου!)
[Κόσμο-εικονογράφοι]
1
Τελικά, ο λόγος
που πρέπει να καταπολεμούμε τον ιδεαλισμό είναι, πως εμποδίζει την αλλαγή των
ανυπόφορων πια, ανθρώπινων σχέσεων. Αν δεν υπήρχε αυτός ο λόγος, όλα τα
επιχειρήματα ενάντια στον ιδεαλισμό δεν θα ήταν παρά φλυαρίες.
2
Είναι μερικοί, που υποπτεύεσαι πως θέλουν να κάνουν την
επανάσταση μόνο και μόνο για ν’ αποδείξουν το διαλεκτικό υλισμό.
3
Μην κατασκευάζεις ποτέ στον εαυτό σου εικόνες του κόσμου σαν
αυτοσκοπό.
4
Όταν αυτοί οι κόσμο - εικονογράφοι επικαλούνται το
προλεταριάτο, πρόκειται για απλό σέρβις (εξυπηρέτηση του πελάτη).
Γιατί το προλεταριάτο χρειάζεται τους διανοουμένους;
1. Για να
διαπεράσει την αστική ιδεολογία. Με το οξύ του ιστορικού υλισμού
δείχνονται γυμνά τα συμφέροντα της αστικής τάξης. Οι «πνευματικοί» της
συνοδοιπόροι παραλύουν. Οξύνεται ο ταξικός αγώνας.
2. Για τη μελέτη
των δυνάμεων, που «κινούν τον κόσμο». Κύρια στις μη επαναστατικές καταστάσεις,
μια επαναστατική διανόηση μπορεί να διατηρήσει την συνέχεια της επανάστασης.
3. Για να
αναπτύξει παραπέρα την καθαρή θεωρία.
Μέσα από τα έκτακτα μέτρα, τα οποία επέβαλε στο ρωσικό κόμμα η απομόνωσή του, μπόρεσε κι αναπτύχθηκε
μια θεωρία που αποτέλεσε φυσικό εποικοδόμημα της οικονομικής αυτής βάσης. Όμως
η βάση δεν είναι υγιής.
Ελευθερία της τέχνης
Μπορεί να της δοθεί μονάχα εκείνη η ελευθερία, που η ίδια
κατακτά…
Ωστόσο, τίποτα δεν υπάρχει χειρότερο από την κρυφή σκλαβιά.
Όταν η σκλαβιά είναι φανερή, όταν μια κατάσταση αναγνωρίζεται σαν σκλαβιά, τότε
είναι τουλάχιστον νοητή μια διαφορετική κατάσταση: η ελευθερία. Όταν όμως όλοι
βαφτίζουν τη σκλαβιά ελευθερία, τότε η τελευταία δεν είναι πια νοητή: όχι
μονάχα γίνεται φυσική κατάσταση η σκλαβιά, αλλά κι η ελευθερία φαντάζει σαν
κάτι το αφύσικο, Κάθε ανθρώπινη πρόοδος στηρίχτηκε πάντα στην αποκάλυψη, κι
έτσι στην καταπολέμηση της σκλαβιάς - της υποδούλωσης στη φύση ή σε ανθρώπους.
Τίποτα, δεν είναι πιο καταστροφικό από τη στάση εκείνων, που
ανεπιφύλακτα και από τα πριν αποδέχονται καταστάσεις ήδη κυρίαρχες, που όμως η
πραγματική τους φύση δεν έχει ακόμα ξεσκεπαστεί. Εκείνων που κοροϊδεύουν σαν
«αφελείς» όσους παίρνουν κατά γράμμα τα λόγια των κρατούντων, μόνο και μόνο για
να αποδείξουν πόσο αυτά αντιφάσκουν με τις πράξεις τους - ξεσκεπάζοντας έτσι
την πραγματική φύση αυτών των καθεστώτων.
Οι αστικές δημοκρατίες υπόσχονται ελευθερία της σκέψης· οι «επαΐοντες»
περιγελούν οποίον πιστεύει το ψέμα αυτό ή καμώνεται πως το πιστεύει, διεκδικώντας
αυτή την πνευματική ελευθερία - αντί να περιφρονούν εκείνους που δεν
καταπολεμούν τούτο το ψέμα, δηλαδή τους εαυτούς τους. (Μα αυτοί και τους
εαυτούς τους ακόμη περιφρονούν!).
Λένε: Πώς μπορεί κανείς να απαιτεί «απ’ αυτό» το κράτος να
ανεχτεί την ελεύθερη σκέψη; Τότε όμως δεν θα έπρεπε εκείνοι να ανέχονται
«αυτό» το κράτος! Ωστόσο, «αυτές» οι σκέψεις είναι που δεν μπορούν να τις
ανεχτούν!
Για την ελευθερία
Οι πιο πολλοί πνευματικοί εργαζόμενοι (διανοούμενοι) που
υποστηρίζουν την επανάσταση, περιμένουν από αυτήν βασικά την ελευθερία. Από
όλες τις συνέπειες του καπιταλιστικού συστήματος, πιεστικότερη νιώθουν την
έλλειψη ελευθερίας. Μπορούν γρήγορα να κερδηθούν, αν τους αναδειχθεί, πως το
σημερινό πολιτικό καθεστώς αποτελεί τρομαχτικό εμπόδιο για κάθε ελεύθερη
επιστημονική ανάπτυξη, για κάθε ανθρώπινη έρευνα, για κάθε χρήσιμη κοινωνική
δραστηριότητα.
Πολλοί πνευματικά εργαζόμενοι (διανοούμενοι) αρχίζουν να
συνειδητοποιούν, πως μια επανάσταση που άμεσα θα: εγκαθιστούσε την απεριόριστη
προσωπική ελευθερία δεν θα έμενε παρά σαν σύντομο όνειρο. Παράδειγμα υπάρχει,
και μάλιστα συγκλονιστικό, Η γερμανική επανάσταση του 1918 εγκαθίδρυσε
ορισμένες ελευθερίες. Μιας όμως και διατηρήθηκε η παλιά οικονομική μορφή, η
ατομική δηλαδή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, οι ελευθερίες αυτές σε κανένα
τομέα δεν μπόρεσαν να διατηρηθούν. Μάλιστα, η εξέλιξη των πραγμάτων οδήγησε σε
μεγαλύτερη ανελευθερία παρά ποτέ, και σε όλους τους τομείς.
Γιατί και η πολιτική, όπως και κάθε άλλη, ελευθερία,
εξαρτάται από την οικονομική βάση.
Για την ελευθερία
1.
Ο πόθος για
ελευθερία είναι συνέπεια της καταπίεσης. Η ελευθερία είναι συνέπεια της
απελευθέρωσης. Αυτό μοιάζει λογοπαίγνιο. Πολλοί όμως είναι εκείνοι, που δεν
έκαναν τίποτα για την απελευθέρωση, γιατί ζητούσαν την ελευθερία πριν, ή
ταυτόχρονα με την απελευθέρωση.
2.
Η καταπίεση είναι βασικά κάτι το συγκεκριμένο - αφού είναι
μια δραστηριότητα, και άρα έχει όρια. Αντίθετα, ο πόθος για ελευθερία είναι
κάτι πολύ πιο γενικό - έτσι, που είναι συχνά δύσκολο να βρει κανείς ποια
ακριβώς καταπίεση δημιουργεί τον γενικό αυτόν πόθο, ποια λοιπόν συγκεκριμένη
καταπίεση πρέπει να εξαλειφθεί για να εξαφανιστεί κι ο γενικός φιλελεύθερος
πόθος και στη θέση του να μπει μια συγκεκριμένη ελευθερία.
3.
Να το αντίστοιχο παράδειγμα: Συχνά ένα στενό παπούτσι
δημιουργεί απεριόριστο εκνευρισμό. Όταν κάποιος δεν μπορεί να το ξεφορτωθεί,
συχνά βρίσκεται πρόθυμος να αγωνιστεί ενάντια σε καταστάσεις και ανθρώπους που
(άσχετα με το παπούτσι) τον καταπιέζουν. Να πάρεις όμως μέρος στον αγώνα του,
είναι επικίνδυνο: αν γλυτώσει από το παπούτσι πριν προχωρήσει αρκετά στους
παραπέρα αγώνες, θα βρεθείς σχεδόν πάντα να παλεύεις μοναχός.
4.
Αν ο γενικός πόθος για ελευθερία δημιουργείται από την
οικονομική καταπίεση (όπως στον καιρό μας), τότε πρέπει κανείς να γνωρίζει ότι
μονάχα η οικονομική απελευθέρωση φέρνει την ελευθερία. Ο πόθος όμως στρέφεται
προς πολλά πράγματα· κι ορισμένα απ’ αυτά δεν βοηθούν την οικονομική
απελευθέρωση.
* ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ
ΤΟΝ ΜΑΡΞΙΣΜΟ - Μπέρτολτ Μπρεχτ, Μετάφραση Βασίλης Βεργωτής
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου