«Καρδιά τίγρη σε πετσί ηθοποιού»* - 400 χρόνια από το θάνατο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ (Στράτφορντ, Απρίλης 1564 - Λονδίνο - Στράτφορντ 23 Απρίλη 1616)

Εξώφυλλο της έκδοσης του 1623 με έργα του
Σαίξπηρ. Χαλκογραφία του Martin Droeshout

Πηγή: rizospastis.gr

Στη, στρωμένη με στάχτη, καρβουνόσκονη και ένα παχύ στρώμα από τσόφλια φουντουκιών, μεγάλη πλατεία του Θεάτρου «Σφαίρα» οι πωλητές περιφέρονταν με μελόψωμα, φρούτα, καρύδια και εμφιαλωμένη μπίρα ανάμεσα σε όρθιους αχθοφόρους, καροτσέρηδες, μικρέμπορους, μάστορες, μαθητευόμενους, και καθήμενους τζέντλεμεν με τις κυρίες τους.

Πάνω από τα κεφάλια τους, από την οροφή του θεάτρου, κρεμόταν μια τεράστια ουράνια σφαίρα.

Στην σκηνή - αρένα μπροστά στα μάτια τους εκτυλίσσεται το δράμα του κόσμου, το δικό τους δράμα. Η σκηνή μπροστά στα μάτια τους είναι όλος ο κόσμος. Απέραντος στη φαντασία τους επί χιλιετίες, έγινε τόσο δα μικρός όταν τον γνώρισαν καταρχάς στην γεωγραφική ολότητά του μέσω των εξερευνήσεων των θαλασσοπόρων. Ταυτόχρονα, οι μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις άνοιγαν το δρόμο για τον «αθέατο», αλλά αντικειμενικά υπαρκτό κόσμο και τους νόμους που τον διέπουν.

Αυτά τα τεράστια βήματα της ανθρωπότητας είχαν την πολύπλευρη αντανάκλασή τους στη συνείδηση των ανθρώπων, συνισταμένη της οποίας ήταν η πίστη στις δυνατότητες του ανθρώπου να ορίζει ο ίδιος τη μοίρα του. Ο άνθρωπος άρχισε να πιστεύει στη δύναμή του.

Ο άνθρωπος που ύμνησε την ανθρώπινη δύναμη σε όλες τις δυνατές εκφάνσεις της, θέτοντας ταυτόχρονα ερωτήσεις που πρέπει να απαντηθούν στο σύγχρονο κόσμο, ήταν ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ.

Στο έργο του συμπυκνώνονται όλα τα ζητήματα που έθεσε η κοινωνία στη μεταβατική της περίοδο από το γκρέμισμα της φεουδαρχίας έως την άνοδο και το στέριωμα του καπιταλιστικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού και της αστικής κοινωνίας. Αυτό έγινε κατορθωτό διότι ο Σαίξπηρ έζησε την περίοδο του τέλους της Αναγέννησης, όταν οι κοινωνικοί όροι για το πέρασμα στην αστική κοινωνία είχαν δημιουργηθεί και είχαν αρχίσει να διαφαίνονται - σε εμβρυακή ακόμα μορφή - οι κοινωνικές αντιθέσεις που θα τη διαπερνούσαν.

Η ίδια η εξέλιξη της Ιστορίας είναι σαν να «σκηνοθέτησε» και τη ζωή του Σαίξπηρ. Γιος της αγγλικής ενδοχώρας, μετέβη στο Λονδίνο, μόνος του και αυτός ανάμεσα σε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους της επαρχίας, που η βίαιη απόσπαση των μέσων παραγωγής τους, τους έριξε από τη χωριάτικη, αγροτική ζωή στα μεγάλα αστικά κέντρα, που είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται. Ετσι γεννήθηκαν οι σύγχρονοι προλετάριοι που δεν έχουν να πουλήσουν παρά μόνο την εργατική τους δύναμη και δεν έχουν να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους.

Εξελίξεις όμως συνέβαιναν - όπως ήταν φυσικό - και στο επίπεδο της εξουσίας. Ετσι από το 1451 έως το 1485 στην Αγγλία διεξήχθη ο Πόλεμος των Δύο Ρόδων μεταξύ του Οίκου του Λάνκαστερ και του Οίκου των Γιορκ.

Η επικράτηση του Οίκου των Λάνκαστερ σήμανε και την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των Τιδόρ που έδωσε μεγάλη ώθηση στην αστική ανάπτυξη της Αγγλίας, αναδεικνύοντάς τη στη σημαντικότερη ναυτική και αποικιακή δύναμη του κόσμου.

Η άρχουσα τάξη της Αγγλίας είχε επίγνωση της ισχύος της, των απέραντων γεωγραφικών εκτάσεων όπου ασκούσε την αποικιοκρατική εξουσία της και των πολλαπλών συνεπειών αυτής της ισχύος. Η Αγγλία μετατρεπόταν σε «κέντρο του κόσμου». Ο,τι συνέβαινε εκεί είχε επιπτώσεις σε όλο τον κόσμο. Γι' αυτό και το Ελισαβετιανό Θέατρο - την εποχή του Σαίξπηρ - ήταν «η σκηνή του κόσμου».

Ταυτόχρονα, σημειώνεται μεγάλη άνθηση των Τεχνών και των Γραμμάτων.

Σε αυτήν την εποχή έζησε και δημιούργησε ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ, τις αντιθέσεις αυτής της εποχής αποτύπωσε στο έργο του, που η μελέτη του πρέπει να αρχίσει από τα ιστορικά του έργα για να γίνει κατανοητό.

Ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του

Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ, «έφερε» την τραγωδία στις συνθήκες της αστικής κοινωνίας. Τους προηγούμενους αιώνες, οι κοινωνικοί όροι και το ειδικό βάρος της θρησκείας έφερναν τους ήρωες των τραγωδιών σε σύγκρουση με κάτι «απόλυτο» και «έξω» από αυτούς, είτε αυτό λεγόταν μοίρα, είτε θεοί. Επειδή, τα ιστορικά όρια των αιώνων εκείνων έθεταν αντικειμενικά εμπόδια στον άνθρωπο να ανακαλύψει, να εφαρμόσει και να διευρύνει τις δικές του δυνάμεις, η τύχη του, όπως εκφραζόταν στην τραγωδία ήταν προκαθορισμένη. Η συντριβή του μπροστά σε ανώτερες δυνάμεις ήταν δεδομένη και αυτή η συντριβή, από τη μια, «δικαίωνε» την ύπαρξη του απόλυτου, αφού κανείς δεν μπορούσε να το νικήσει και, από την άλλη, επέφερε την «κάθαρση» στην ψυχή του θεατή.

Αλλά, αν η εξερεύνηση της γήινης σφαίρας καταρχάς «μίκρυνε» αυτό που κάποτε φάνταζε απέραντο, από την άλλη, τώρα πλέον, μεγάλωσε το «εντός μας βάθος» και αυτό είχε τη σημασία του στα σαιξπηρικά έργα.

Στην περίοδο της Αναγέννησης, γεννήθηκε η ελπίδα, πως θα υπάρξει ένας κόσμος χωρίς αντιθέσεις, ελπίδα που αποδείχτηκε πολύ σύντομα ουτοπία.

Επίσης, όλα αυτά τα χρόνια υπήρχε και το «καταφύγιο» της φύσης, ακόμα ένα «απόλυτο», όπου, όμως, όπως τουλάχιστον θεωρούσαν ορισμένοι, επικρατούσε «αρμονία».

Στην αστική κοινωνία όπου δημιουργούσε ο Σαίξπηρ δεν υπάρχει τίποτα από όλα αυτά. Ο άνθρωπος είναι απέναντι στον εαυτό του και εκείνο που μετρά είναι η δύναμη. Αλλά αυτή η δύναμη δεν είναι πλέον απόλυτη, είναι σχετική, τα πάντα είναι σε κίνηση, οι βασιλιάδες «ανεβαίνουν» και «πέφτουν» και δεν είναι τυχαίο το ότι όσο ζούσε η βασίλισσα Ελισάβετ δεν δημοσιεύτηκε σε καμία από τις εκδόσεις της τραγωδίας «Ριχάρδος Β'» η μεγάλη σκηνή της παραιτήσεώς του.

Οι «σκοτεινές σκηνές» των σαιξπηρικών δραμάτων, οι φόνοι, το αίμα, οι εφιάλτες, ο φθόνος, η ερημιά, τα οργιαστικά ερωτικά όνειρα, είναι η σαφής υπογράμμιση του «αφύσικου» της αστικής ταξικής εξουσίας, που αναγκάζει - είτε το συνειδητοποιούν, είτε όχι - τους ανθρώπους να συγκρούονται με τον ηθικό τους κόσμο. Μπροστά σε αυτήν την αντινομία συντρίβονται, αλλά στη βαθιά διαλεκτική των έργων του μεγάλου δραματουργού η πτώση των βασιλιάδων από το θώκο της εξουσίας, προκαλεί την ανύψωσή τους προς «ανθρώπινα» χαρακτηριστικά: οι βασιλιάδες γίνονται «άνθρωποι», φοβούνται, υποφέρουν, καταρρέουν, πεθαίνουν.

«Το βασίλειό μου για ένα άλογο», κραυγάζει ο Ριχάρδος Γ' πριν πέσει νεκρός στη μάχη του Μπόσγουορθ, καθώς ο κοινωνικός ρόλος της αγέρωχης εξουσίας γκρεμίζεται μπροστά στο ένστικτο ενός ανθρώπου που φοβάται.

Ο ρεαλισμός του Σαίξπηρ

Ο ρεαλισμός όμως του Σαίξπηρ δεν είναι «καθρέφτης» της πραγματικότητας, είναι διαλεκτικός, βλέπει τα πράγματα στην κίνησή τους. Ετσι, αν μπροστά στη ζωή, ένα άλογο είναι σημαντικότερο από ένα βασίλειο, και αν ένας ναύτης σε τρικυμία είναι χρησιμότερος από ένα βασιλιά, τότε η εξουσία του βασιλιά, μάλλον δεν είναι αναγκαία. Με αυτόν τον έξοχο τρόπο δοσμένο, η «κάθαρση» επέρχεται όχι τόσο στην «ψυχή», όσο στο μυαλό του θεατή. Ο Σαίξπηρ μάς βάζει να σκεπτόμαστε.

Αυτή η επισήμανση είναι αναγκαία, καθώς, υπό την επιρροή διαφόρων αστικών θεωριών, μελετητές της ζωής του Σαίξπηρ, και με το άλλοθι ότι τα έργα του πρέπει να ερμηνεύονται υπό το πρίσμα κάθε ιδιαίτερης εποχής, μπορεί να υπεισέρχονται σε απίστευτες λεπτομέρειες, αλλά επιμένουν ότι ο Σαίξπηρ «δεν μας διδάσκει τίποτα», αρνούνται δηλαδή τον κοινωνικό ρόλο της Τέχνης και θέλουν να χρεώσουν τις δικές τους αντιδραστικές απόψεις στον Σαίξπηρ, ο οποίος όμως τους διαψεύδει με το έργο του.

Από την άλλη, υπάρχει και ο λαός, η ανώνυμη μάζα που πουλιέται σε όλα τα παζάρια ενός Λονδίνου που βρωμάει, που προχωρά σε εξεγέρσεις γιατί πεινά, που ζητά πολιτικά δικαιώματα.

Αυτή η μάζα «ανεβαίνει» στη σκηνή του Σαίξπηρ, με τη μορφή του Τρελού, που χλευάζει κάθε εξουσία, που ξέρει καλά τι τον περιμένει όταν τον στρατολογούν για πόλεμο. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό: Η σαιξπηρική σκηνή σφύζει από ζωή, όλη η κίνηση του πολύβουου Λονδίνου, παλιά παραμύθια, ερωτικά «μαντζούνια», συνήθειες ευσεβών αστών και ύποπτες συναλλαγές φτωχοδιαβόλων είναι εκεί.

Σε αυτό το θέατρο της αστικής κοινωνίας δεν «παίζουν» μόνο βασιλιάδες, «παίζουν» όλοι και σκηνοθέτης που «μοιράζει ρόλους» είναι η Ιστορία.

Αλλά οι «ρόλοι» δεν είναι μια για πάντα δοσμένοι. Ο λαός υπάρχει στην τωρινή του κατάσταση, αλλά και ως δυνατότητα, μόνο που ακόμα δεν είναι έτοιμος. Δεν είναι τυχαίο που ο «Κοριολανός», όπου αποτυπώνεται ακριβώς αυτό, είχε μαγέψει τον Μπρεχτ.

Η βίαιη σύγκρουση σε καιρούς μετάβασης

Ανάμεσα στο λαό και στους άρχοντες υπάρχει χάσμα αγεφύρωτο. Αλλά και οι δύο έχουν δίκιο. Και όταν συγκρούονται τα δύο δίκια, ο αποφασιστικός παράγοντας είναι η δύναμη. Ολο το έργο του Σαίξπηρ είναι ένας ύμνος στη δύναμη, ένας ύμνος στην αναπόφευκτη βίαιη σύγκρουση σε καιρούς μετάβασης από μια κοινωνία σε άλλη. Αυτός είναι και ο βασικός πυρήνας όλου του έργου του, με τις διάφορες πλευρές του να αναπτύσσονται από το ένα έργο στο άλλο, δημιουργώντας έτσι ένα άρρηκτο σύνολο, όπου μάλιστα «σπέρματα» του επόμενου έργου βρίσκονται σε προηγούμενα.

Τόπος «φυγής» δεν υπάρχει. Αλλά φυγή από τι; Φυγή από την κοινωνική αλλοτρίωση, φυγή από αυτόν τον εφιάλτη όπου οι κοινωνικές σχέσεις πλέκουν τον ιστό τους «πίσω από τις πλάτες» των κατά τα άλλα «ελεύθερων» ανθρώπων. Και η ειδυλλιακή φύση της Αναγέννησης και των Ρομαντικών είναι εξίσου αδυσώπητη με την αστική κοινωνία και εξάλλου «φύση» δεν είναι μόνο το δάσος είναι και οι άνθρωποι και τα ένστικά τους.

Ο Σαίξπηρ δεν καταθέτει τα όπλα: Στην πριν από αυτόν δραματουργία, υπήρχε και ένα δάσος, στο οποίο μπορούσαν να καταφύγουν οι άνθρωποι, για να γλιτώσουν από την καταπίεση της εξουσίας. Αυτό, όμως, συνέβαινε και στην πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ο θρύλος του «Ρομπέν των Δασών», αυτήν τη φυγή στο δάσος αντανακλά. Στην αστική κοινωνία, τέτοιο δάσος - το περίφημο «Δάσος του Αρντεν» στο σαιξπηρικό «Οπως σας αρέσει» - δεν υπάρχει, με την έννοια ότι κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από τις σχέσεις της αστικής κοινωνίας ακόμα κι αν στα μάτια των απλών ανθρώπων φαίνονται παράλογες. Επειδή, όμως, με τα μάτια των αστών τα πάντα είναι ζήτημα επικράτησης, ακόμα και στα πιο παράλογα κάποιος πρέπει να κερδίσει. Κερδισμένος στην αστική κοινωνία είναι ο πιο ισχυρός, έως την αναπόφευκτη πτώση του και ακολουθεί ο επόμενος.

Παρ' όλα αυτά, ο Σαίξπηρ επιμένει ότι πρέπει να επιχειρήσουμε τη φυγή μας στο «Δάσος του Αρντεν», γιατί όποιος μείνει σε αυτήν την κοινωνία - ζούγκλα θα εξοντωθεί. Αλλά πώς θα επιχειρήσουμε τη φυγή μας, αν δεν υπάρχει «τόπος» για να πάμε; Η απάντηση βρίσκεται στο «πνεύμα» του επιλόγου της «Τρικυμίας» του τελευταίου έργου του: Αφού τα πάντα είναι κοινωνικές σχέσεις που μεταβάλλονται, το «Δάσος του Αρντεν» είναι αυτή η κοινωνία. Αυτή είναι ο «τόπος». Σε αυτήν θα «καταφύγουμε» με νέες κοινωνικές σχέσεις και θα ξαναρχίσουμε από την αρχή, με μόνο μας όπλο την πικρή πείρα της Ιστορίας, που την αποκτούμε μέσα από τη δράση.

Η «κάθαρση» έρχεται, μέσω της σκέψης, γιατί το αποφασιστικό στοιχείο είναι η ανθρώπινη πράξη, η δράση. Και αυτό είναι επαναστατικό.

Επίλογος

«Καλέ μου φίλε, στ' όνομα του Χριστού, να κρατηθείς/την σκόνη που είναι εδώ κλεισμένη να μην σκάψεις/Ευλογημένος όποιος τις πέτρες τούτες λυπηθεί/κι ανάθεμα σε όποιον μετακινήσει τα κόκαλά μου».**

Η μεγάλη πλατεία του Θεάτρου «Σφαίρα», η στρωμένη με στάχτη, καρβουνόσκονη και ένα παχύ στρώμα από τσόφλια φουντουκιών, είναι άδεια...

Ιδρωμένη από τον μόχθο η Ιστορία και τυλιγμένη με τα χνώτα των ανώνυμων που η δική τους ζωή ύφαινε κάθε βράδυ το ματωμένο της φόρεμα, με τα στήθη ξαναμμένα από τον πόθο για ζωή, έβγαινε στους επικίνδυνους δρόμους.

Στο βάθος της έρημης σκηνής, μόνος ο Σαίξπηρ στην αρχή και το τέλος της «Τρικυμίας» της Πράξης του:

«...ο σκοπός μου.../...ήτανε ν' αρέσω./ Τώρα πια δεν έχω/πνεύματα να βιάζω, τέχνη να γητεύω/και τελειώνοντας με πιάνει απελπισία».

Ο Σαίξπηρ βγαίνει στο δρόμο, ανακατεύεται με το ανώνυμο πλήθος, γίνεται ένας με εμάς που «είμαστε από την ύλη/ που 'ναι φτιαγμένα τα όνειρα. Και τη ζωούλα μας/ την περιβάλλει ολόγυρα ύπνος».***

--------------------

Σημειώσεις:

* Ο τίτλος του άρθρου προέρχεται από το αυτοβιογραφικό φυλλάδιο του δραματουργού Ρόμπερτ Γκριν, που κατάλαβε τον «κίνδυνο» που συνιστούσε, τελικά, η γραφή του Σαίξπηρ για τους υπόλοιπους.

** Αυτό αναγράφει η επιτύμβια στήλη στον τάφο του Σαίξπηρ στο Στράτφορντ.

*** Οι περίφημοι στίχοι από την «Τρικυμία».

*Γιώργος ΜΗΛΙΩΝΗΣ

Μέλος του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ

9:14 μ.μ.