Οπορτουνισμός - Ρεφορμισμός - Δογματισμός και αναθεωρητισμός

Οπορτουνισμός (από το λατ. opportunus = ευνοϊκός, επωφελής) στο εργατικό κίνημα. Θεωρία και πρακτική η οποία (αν και συχνά προβάλλει ως εργατική) αντιστρατεύεται τα πραγματικά συμφέροντα της εργατικής τάξης, ωθώντας το εργατικό κίνημα σε κατευθύνσεις συναίνεσης και τελικά υποταγής στην αστική τάξη. Ως προς την ταξική υφή του συνιστά εκδήλωση της μικροαστικής ιδεολογίας και πολιτικής. Κοινό χαρακτηριστικό κάθε είδους οπορτουνισμού είναι η απουσία θεωρητικής θεμελίωσης της πρακτικής (πρακτικισμός), που εκφράζεται ως δογματισμός είτε ως αναθεωρητισμός. Διακρίνεται ο δεξιός οπορτουνισμός (που ξεκίνησε με τους Ε. Μπερνστάιν και Κ. Κάουτσκι και διαδόθηκε με τη Β' Διεθνή και τον ρεφορμισμό) και ο αριστερός οπορτουνισμός (αριστερίστικος τυχοδιωκτισμός, αγνόηση των σταδίων ανάπτυξης της κοινωνίας κ.λπ.)· (βλ. επίσης: δογματισμός και αναθεωρητισμός, ρεφορμισμός, μαρξισμός).

Δ. Πατέλης

Ρεφορμισμός στο εργατικό κίνημα. Πολιτική κατεύθυνση η οποία αρνείται την αναγκαιότητα της σοσιαλιστικής επανάστασης και της "δικτατορίας του προλεταριάτου". Προτάσσει τη συνεργασία των τάξεων και επιδιώκει, μέσω μεταρρυθμίσεων στα πλαίσια της αστικής νομιμότητας, να μετατρέψει την κεφαλαιοκρατία σε κοινωνία "γενικής ευημερίας" και κοινωνικής δικαιοσύνης, το αστικό κράτος σε "κράτος πρόνοιας" κ.λπ. Εμφανίσθηκε στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Ευρώπης στα τέλη του 19ου αι. και διαδόθηκε ιδιαίτερα στην Β' Διεθνή. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση (1917) και τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο συγκροτήθηκε σε αντίπαλο του κομμουνισμού οργανωμένο πολιτικό ρεύμα, το οποίο μετά από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο απορρίπτει τον μαρξισμό, προβάλλοντας το δόγμα του "δημοκρατικού σοσιαλισμού". Το ίδιο ιδεολόγημα υιοθετήθηκε κατά την πρώτη φάση της αντεπαναστατικής παλινόρθωσης της κεφαλαιοκρατίας στην τέως ΕΣΣΔ. (Βλ. επίσης: δογματισμός και αναθεωρητισμός', μαρξισμός', οπορτουνισμός).

Δ. Πατέλης

Δογματισμός και αναθεωρητισμός ή ρεβιζιονισμός (γερμ. dogmatismus, revisionismus). Πρόκειται για δύο εκ πρώτης όψεως διαμετρικά αντίθετες τάσεις - πόλους, σε διαφορετικές συγκυρίες της ιστορίας των μορφών της κοινωνικής συνείδησης (θεωριών, επιστημών, ηθικής, πολιτικής, δικαίου, αισθητικής, θρησκείας, φιλοσοφίας). Δογματισμός είναι η προσήλωση και η άκριτη εμμονή στις (θεμελιώδεις) αρχές και στην αυστηρότητα ορισμένου συστήματος, η οποία προτάσσει την αξίωση να αναγνωρίζονται είτε να γίνονται αποδεκτές άνευ όρων ορισμένες σχηματοποιημένες και μηχανιστικά κωδικοποιημένες θέσεις, ως αξιώματα μη ερειζόμενα σε αιτιολογία ή αποδείξεις (βλ. δόγμα). Ο αναθεωρητισμός αντίθετα προσδιορίζεται είτε αυτοπροσδιορίζεται ως αμφιβολία, αμφισβήτηση και άρνηση των αρχών και της αυστηρότητας ορισμένου συστήματος, ως αντίποδας του δογματισμού.

Στη θρησκεία και στη θεολογία οι εν λόγω τάσεις εκδηλώνονται η μεν πρώτη με τη συγκρότηση, συστηματοποίηση και κωδικοποίηση των δογμάτων του κάθε θρησκευτικού συστήματος, στον βαθμό που αυτό εδραιωνόταν και αποκτούσε επίσημα θεσμική ισχύ (δογματική), και η δεύτερη με πληθώρα "αιρετικών" αναθεωρήσεων. Στην τέχνη προβάλλουν με τη μορφή της αντιπαλότητας μεταξύ ακαδημαϊσμού, κλασσικισμού κ.λπ. και μοντερνισμού.

Στην επιστήμη οι τάσεις αυτές εκδηλώνονται ιδιαίτερα έντονα στις κρισιακές γνωσεοθεωρητικές συγκυρίες, κατά τις οποίες τίθεται σε δοκιμασία η περιγραφική, ερμηνευτική και ευρετική ικανότητα της κεκτημένης γνώσης και των μεθοδολογικών θεμελίων της, μέσω ποικίλων προσπαθειών εξήγησης του άγνωστου (π.χ. νέων γεγονότων) με τη βοήθεια του ήδη γνωστού. Η δημιουργική ανάπτυξη της επιστήμης επιτυγχάνεται σε αυτές τις συγκυρίες στον βαθμό που μέσα από δραματικές συγκρούσεις αίρεται η άγονη αντίθεση μεταξύ δογματικής εμμονής σε παρωχημένες επιστημονικές θέσεις και μηδενιστικών, σκεπτικιστικών, αγνωστικιστικών κ.λπ. (δηλαδή αναθεωρητικών) τάσεων.

Ο αναθεωρητισμός ως τάση επανεξέτασης, αμφισβήτησης και διασκευής συνοδεύει τη μετεξέλιξη κάθε ιδεολογικού, κοσμοθεωρητικού και θεωρητικού συστήματος από μέρος των επιγόνων των θεμελιωτών του και συνήθως έπεται της δογματικής προάσπισης του από άλλους (ή και τους ίδιους) επιγόνους.

Στην ιστορία της φιλοσοφίας οι εκπρόσωποι του σκεπτικισμού χαρακτήριζαν δογματισμό κάθε φιλοσοφία στον βαθμό που προέβαλλε θέσεις ως πεποιθήσεις και βεβαιότητες, συμβάλλοντας με την κριτική τους στην προαγωγή της διαλεκτικής αλλά και στη διάκριση δογματισμού - σκεπτικισμού ως ακραίων πόλων της μεταφυσικής νόησης. Κατά τον Μεσαίωνα ο δογματισμός (ως θρησκευτική "δογματική" και ως θεολογικός - φιλοσοφικός σχολαστικισμός) γίνεται κυρίαρχη, επίσημη μορφή κοσμοθεώρησης. Η φιλοσοφία των νέων χρόνων, από την Αναγέννηση μέχρι τον Διαφωτισμό, στρέφεται κατά του δογματισμού, της θεολογίας και του σχολαστικισμού αντιτάσσοντάς τους τον ορθό λόγο και την εμπειρία Ο I. Καντ στρέφεται μαχητικά κατά του "σκωληκόβρωτου δογματισμού" της παλαιάς μεταφυσικής και του Χ. Βολφ', "που δεν μας υπόσχεται τίποτε απολύτως" (Προλεγομενα § 4). Ο Χέγκελ ασκεί έντονη πολεμική κατά της "μεταφυσικής της διάνοιας" (βλ. διάνοια και λόγος) για τον αντιδιαλεκτικό και μονόπλευρο χσρακτήρα της, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτήν και τον καντιανό αγνωστικισμό του "πράγματος καθ' εαυτό". Ο Μαρξ αναδεικνύει τις γνωσεολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικο-οικονομικές και ιδεολογικές πηγές των εν λόγω τάσεων. Οι διάφορες εκδοχές του θετικισμού και της σχετικοκρατίας διακηρύσσουν την εχθρότητά τους προς κάθε "μεταφυσική" και φιλοσοφία, τις οποίες χαρακτηρίζουν ως δογματισμό, υιοθετώντας κατ' αυτό τον τρόπο έναν "αρνητικό δογματισμό", έναν δογματισμό του υποκειμενικού ιδεαλισμού.

Στην ιστορία του μαρξισμού οι όροι χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται: 1 ) ως ιδεολογικού χαρακτήρα μομφές κατά την πολεμική μεταξύ ("ορθοδόξων" και μη) τάσεων μαρξιστικής αναφοράς, και 2) ως χαρακτηρισμός δύο ακραίων πολιτικών, θεωρητικών και μεθοδολογικών τάσεων ερμηνείας και χρήσης του μαρξισμού. Ο δογματισμός αντιμετωπίζει τον μαρξισμό αποκλειστικά ως ολοκληρωμένο, άρτιο, πλήρες, μη αντιφατικό, κλειστό και αυτάρκες σύστημα, έτοιμο ως έχει για κάθε "χρήση", ως εξωιστορικό και μη επιδεχόμενο ανάπτυξη πάγιο μόρφωμα. Ενώ ο δογματισμός επιδιώκει την άνευ όρων συντήρηση και παρωχημένων στοιχείων του μαρξισμού, ο αναθεωρητισμός, επικαλούμενος τα νέα γεγονότα, απορρίπτει τον ουσιώδη πυρήνα του που διατηρεί τη σημασία του και στις μεταβεβλημένες συνθήκες, αναδεικνύοντας και απολυτοποιώντας στοιχεία που θεωρεί ότι σηματοδοτούν τον πεπερασμένο, περιορισμένο και παρωχημένο χαρακτήρα των θεμελιωδέστερων θέσεών του, ανάγοντας έτσι τον μαρξισμό (με μιαν οπτική ιστορικού σχετικισμού) σε ένα κατ' εξοχήν ιστορικά περιορισμένο φαινόμενο, ήσσονος εμβέλειας, ευμετάβλητο, αναθεωρήσιμο και γι’ αυτό αναθεωρούμενο διαρκώς κατά το δοκούν. Σε αντιδιαστολή με τον δογματισμό που απολυτοποιεί τη διαφορά, την ασυνέχεια του μαρξισμού με προγενέστερες και σύγχρονες αντίπαλες θεωρήσεις, ο αναθεωρητισμός απολυτοποιεί τη συνέχεια, αγνοώντας την ποιοτική και ουσιώδη διαφορά του μαρξισμού, απορρίπτοντάς τον βαθμιαία και αντικαθιστώντας τον με μιαν εκλεκτική (βλ. εκλεκτισμός) συρραφή αστικών και μικροαστικών θέσεων που τις προβάλλει ως "ανανέωση". Και οι δύο τάσεις αντιμετωπίζουν μονόπλευρα την ενιαία στην αντιφατικότητά της γνωστική διαδικασία, απολυτοποιώντας είτε τη στιγμή του απόλυτου της αλήθειας των γνώσεων (δογματισμός) είτε τη στιγμή του σχετικού, της σχετικότητας κάθε γνώσης, απορρίπτοντας τελικά την αναζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας (αναθεωρητισμός).

Βιβλιογρ: Σ. Β. Βλαντίμιροφ - Β. Α. Βολκόγ. Ο λόγος κατά του δογματος, Μόσχα 1982 - Π. Κονδύλης, Η κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη, Αθήνα 1984 - Καντ I.. Προλεγόμενα. Αθήνα - Γιάννινα, 1982- του ίδιου. Κριτική του καθαρού λογού. μετ. Α. Γιανναρά. Αθήνα. Παπαζήση.- Κ. Μαρξ. Φ. Ενγκελς. Για τον ρεφορμισμό. Αθήνα. Σ.Ε.- Β. I. Λένιν. Μαρξισμός και αναθεωρητισμός. Άπαντα. Αθήνα. τ. 17.- του ίδιου. Οι διαφωνίες στο ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα. Απαντα, τ. 20.- του ίδιου. Η ιστορική τύχη της διδασκαλίας του Κ. Μαρξ. Απαντα, τ. 23 - του ίδιου. Αριστερισμός, η παιδική αρρώστια του κομμουνισμού. Απαντα, τ. 41.- Μ. Γκορμπατσόφ, Περεστρόικα. Νέα Σκέψη για τη χώρο μας και τον κόσμο, Λιβάνης - Ν. Σύνορα, Αθήνα. 1988,- Π. Νούτσος,

Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, από το 1875 ως το 1974. Τομ. Α-Α, Γνώση, Αθήνα.

Δ. Πατέλης

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ 
Εκδόσεις Κ. ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ

10:19 π.μ.