ΦΥΛΑΚΗ ΑΙΓΙΝΑΣ - Tα κελιά της, κεφάλαια της ηρωικής Ιστορίας του λαού μας

Στις 28 Ιούνη θα πραγματοποιηθεί εκδήλωση τιμής και μνήμης από την ΤΟ Πειραιά για τους ήρωες κομμουνιστές, που φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν στην Αίγινα.

Θα μιλήσει ο Στέφανος Λουκάς, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ

Οπως κάθε τόπος μαρτυρίου του λαού μας στην πάλη του για την κατάργηση της εκμετάλλευσης, έτσι και οι φυλακές της Αίγινας κρατάνε ζωντανά τα παραδείγματα του ηρωισμού, της αντοχής, της δύναμης, των χαρακτηριστικών που συνοδεύουν τη δίκαιη πάλη των κομμουνιστών, των λαϊκών αγωνιστών. Ενα ορφανοτροφείο, το «Καποδιστριακό», που τελικά για 105 χρόνια, λειτούργησε σαν φυλακή «φιλοξένησε» ονόματα βαριά στα κελιά του. Μια «υψίστης ασφαλείας» φυλακή για κομμουνιστές - λαϊκούς αγωνιστές όπως οι Μήτσος Παπαρήγας, Νίκος Μπελογιάννης, Νίκος Βαβούδης, Χαρίλαος Φλωράκης, Κώστας Λουλές, Αντώνης Αμπατιέλος, Αρης Βελουχιώτης, Νίκαδρος Κεπέσης, Τάκης Φίτσος, Μιχάλης Παπαμαύρος είναι μερικοί μόνο από όσους πέρασαν από τα κελιά του αστικού κράτους, στις φυλακές της Αίγινας.

Το εξώφυλλο της χειρόγραφης μπροσούρας

του 1961 που εξέδωσαν οι πολιτικοί

κρατούμενοι της Αίγινας

Στο αρχείο του Κόμματος φυλάσσεται μια μικρή μπροσούρα του 1961, έκδοση των κρατουμένων της Αίγινας σε μέγεθος σπιρτόκουτου, που δίνει με στατιστικά στοιχεία την εικόνα των φυλακών. Διαβάζουμε στο εξώφυλλο: 468 πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές της Αίγινας συμπλήρωσαν στις 31-5-1961 6.463 Χρόνια Φυλακής. Το νησί του Αργοσαρωνικού, λοιπόν, έγραψε τη δική του Ιστορία με τη φυλακή χτισμένη πάνω του. Στις ηρωικές σελίδες της ξεχωρίζει η απόδραση των οχτώ κομμουνιστών, η εκτέλεση των 17 στις απαρχές του Εμφυλίου, αλλά και η καθημερινή οργάνωση της ζωής μέσα στα κελιά που αποτελούν ύμνο στη δύναμη της οργανωμένης πάλης, στην αντοχή που δίνει η πίστη στο δίκιο της εργατικής τάξης.

«Οι κομμουνισταί ξέρουν να τις καταργούν»

Η αναφορά από το πρωινό προσκλητήριο στις 8 του Μάη 1934 έγραφε: «Επιθεωρήσαντες τας κλινοστρωμνάς, τους τοίχους και τα δάπεδα, εύρομεν έχοντα αυτά εν τάξει, τους δε κρατούμενους άπαντας καλώς έχοντας και παρόντας». Λίγες ώρες αργότερα στην Αστυνομική Διεύθυνση Πειραιά φτάνει το εξής τηλεγράφημα: «Οι βαρυποινίτες κομμουνισταί Δ. Σακαρέλλος, Ζ. Φλωράκος, Κ. Σαρίκας, Αβ. Δερβίσογλου, Ευ. Θωμάζης, Απ. Κλειδωνάρης, Μ. Δουλγέρης και Ν. Βαβούδης εδραπέτευσαν διά της διατρήσεων υπονόμου. Ενεργούμεν τα δέοντα άνευ αποτελέσματος μέχρι στιγμής».

Τα παραπάνω διαβάζουμε στο βιβλίο του δημοσιογράφου Δημήτρη Γκιώνη «Οι μεγάλες αποδράσεις» (εκδόσεις «Τετράδιο»). Εκείνες τις μέρες η εφημερίδα «Ακρόπολη» σε άρθρο της με τίτλο οι «κόκκινοι φαντομάδες», έγραφε: «Αι φυλακαί τους κρατούν εφ' όσον αυτοί το θέλουν! Οταν δεν το θέλουν, όταν... τας βαρεθούν, το ευκολώτερον πράγμα δι' αυτούς είναι να τας εγκαταλείψουν!». Και η ίδια εφημερίδα ερμηνεύει για την απόδραση: «Το Κόμμα όχι μόνο είχε ανάγκην των δραπετών, αλλά κι ενός εντυπωσιακού γεγονότος διά να μάθη η πτωχή προλεταρία ότι αν η αστική πολιτεία εξαπολύει τρομοκρατίαν και έχει φυλακάς οι κομμουνισταί ξέρουν να τις καταργούν»!

Η εκτέλεση των πρώτων κομμουνιστών του Εμφυλίου

Στις 6 και 7 Μαΐου 1948 εκτελέστηκαν στην Αίγινα 36 αγωνιστές. Ο Κώστας Γιαννόπουλος ένα βράδυ πριν την εκτέλεσή του έγραφε τους στίχους: «... Τώρα πια δεν είμαστε οι ανήμποροι και αδύναμοι/ κι ούτε ένα σφίξιμο κανείς δε νιώθει στην καρδιά του./ Γυρτός κανείς, δειλός κανείς, μονάχα ψηλομέτωποι/ αγέρωχοι ανοίγουμε τα κάστρα του θανάτου/... Κι αφού στη φλόγα λυώσαμε κι όλοι μας σβύσαν οι καϋμοί/ να, με τον ίδιο θάνατο, το θάνατο πατάμε».

Ο μακρύς κατάλογος των εκτελέσεων του Εμφυλίου είχε ανοίξει ένα χρόνο νωρίτερα, στην Αίγινα με τους 17 κομμουνιστές να αντιμετωπίζουν παλικαρίσια το απόσπασμα, στις 19 Ιούνη του 1947.

Από την μπροσούρα. Τα στοιχεία είναι
αμείλικτα: Το 55% των αγωνιστών της
Εθνικής Αντίστασης καταδικάστηκαν σε
θάνατο και το 33,5% σε ισόβια!

Από το βιβλίο του Δημήτρη Στολίδη, «Οι καταβολές μας - σελίδες του αγώνα» (Εκδόσεις «Τυποεκδοτική»), ο οποίος έζησε το συγκεκριμένο γεγονός, όντας κρατούμενος εκείνη την περίοδο στις φυλακές της Αίγινας και μάλιστα καταδικασμένος σε θάνατο, διαβάζουμε για την εκτέλεση:

«...Κατά τις 5 το απόγευμα, ο Αντώνης Μπουρδής που ήταν "κράχτης" της Ακτίνας μας, φώναξε τα ονόματα μαζί και το δικό του. Οι "μεταγόμενοι" βγαίνουν με επικεφαλής τον Γκινανιώτη. Σαν μια "προφυλακή" μπαίνουν μπροστά οι ισοβίτες. Ο Θόδωρος Ξηροτάγαρος, ο Βαγγέλης Κοτοπούλης, ο Φάκος ο Βασίλης, ο Παναγιώτης Αλεξανδρής και τελευταίος ο Μαγνήσαλης. Κάπου εκεί, στο κέντρο, ο Μονέδας, ο Αυγέρης κι ο Μπουρδής. Αυτή η παράταξη είναι συμφωνημένη με τον Θανάση. Να κρατάει αυτός τα "σία" της και να είναι περισσότερο ασφαλισμένοι οι τρεις, μήπως και τους αρπάξουν στο δρόμο. Αν μετά το μακρύ διάδρομο που περνάει μπροστά από τις Ακτίνες και καταλήγει στο αρχιφυλακείο, τους "σπρώξουν" δεξιά, σημαίνει πειθαρχεία, απομόνωση και άρα εκτέλεση. Στο σημείο αυτό θα κάνουν "κράτει", θα βάλουν τις φωνές, θα διαμαρτυρηθούν για να πάρουμε "είδηση" μέσα στις Ακτίνες. Η φυλακή ήταν έτοιμη να ξεσηκωθεί, να καταγγείλει το έγκλημα... Αν προχωρήσουν, όπως βγαίνουν, αριστερά, σημαίνει ότι τους πάνε στην έξοδο, τους φεύγουν. Μια αχτίδα ελπίδας...»

Το πρωτοσέλιδο του
«Ριζοσπάστη» στις 10 Μάη του
1934 ανακοινώνει την
απόδραση των οχτώ
κομμουνιστών:«ΔΡΑΠΕΤΕΥΣΑΝ
ΑΠΟ ΤΑ ΜΠΟΥΝΤΡΟΥΜΙΑ ΤΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΑΣ. ΕΜΠΡΟΣ
ΝΑ ΣΩΣΟΥΜΕ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ
ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΥΣ ΚΑΙ
ΕΞΟΡΙΣΤΟΥΣ ΜΑΣ»

Το έγκλημα ήταν έτσι σχεδιασμένο ώστε να μην υπάρξει ξεσηκωμός από τους κρατούμενους. Με δήθεν μεταγωγή στη Ρόδο και με την απάτη της ανάμειξης ισοβιτών και μελλοθανάτων για «κάλυψη».

Η μαρτυρία του κομμουνιστή Θοδωρή Ξηροτάγαρου είναι συγκλονιστική:

«...όταν βγήκαμε έξω από τη φυλακή, οι υπόνοιες μεγάλωσαν. Ηταν εννιά παρά είκοσι. Η Αίγινα ήταν έρημη. Ο δρόμος ως το λιμάνι είναι πιασμένος από στρατό. Νοτιοανατολικά απ' το λιμάνι, όχι πιο μακριά από πεντακόσια μέτρα, βλέπουμε το αντιτορπιλικό ΚΡΗΤΗ. Οι φαντάροι σε πυκνή γραμμή στέκουν με εφ' όπλου λόγχη. Η Αίγινα φαίνεται να στρατοκρατείται. Συνοδεία είναι χωροφύλακες...

...Ο επικεφαλής της συνοδείας διαβάζει τα ονόματά μας, των 5 ισοβιτών. Μας καλούν στο κατάστρωμα. Τότε είδαμε πού έχουμε αράξει. Το λιμανάκι του Τούρλου το 'χουμε διαβεί πολλές φορές στις μεταγωγές μας. Αυτός είναι ο τόπος του μαρτυρίου.

Αλλά η "μάχη" θ' αρχίσει απ' την ακταιωρό. Θα πηδήξουν γρήγορα πάνω στο μικρό πλοίο αλαλάζοντες χωροφύλακες. Τους βγάζουν έναν - έναν απ' το αμπάρι δεμένους όπως είναι. Τους χτυπάνε με τα όπλα, τους ρίχνουν κάτω ματωμένους. "Αίσχος φασίστες", η φωνή των μελλοθανάτων. Πιο λυσσασμένα τους ρίχνονται σαν τα τσακάλια να τους ξεσκίσουν τα κορμιά. Τρικλίζουν, πέφτουν, σηκώνονται με ψηλά τις δεμένες τους γροθιές οι αθάνατοι. Το μακελειό συνεχίζεται μέχρι που τους σέρνουν στο λάκκο που είχαν ανοίξει... Εκεί, θα στηθούν όρθιοι. Ο παπάς δεν πλησίασε σχεδόν. Ενας με πολιτικά, κάτι σαν να είπε, κάτι σαν να διάβασε βιαστικά και απομακρύνθηκε γρήγορα. Μια φωνή σαν να απαγγέλλει ξεσπάει απότομα...Σε μια ακτίνα διακοσίων μέτρων, ο τόπος έχει κλείσει από λεφούσια στρατού. Ανάμεσα στο απόσπασμα και τη φρουρά, είναι κρυμμένοι οι οπλοπολυβολητές σε "φωλιές" φκιαγμένες πρόχειρα από πέτρες. Τα βλέπαμε όλα καθαρά. Είμαστε 50 ως 80 μέτρα κοντά, τίποτα δε θα μας διαφύγει...»

Κυψέλη μόρφωσης και πολιτισμού

Σχεδιάγραμμα της φυλακής της Αίγινας

Αν τα παραπάνω αδυνατούν να δώσουν στον αναγνώστη ικανοποιητικά μια γεύση από τον ηρωισμό και την ψυχή των πρωτοπόρων αγωνιστών, των ΚΚΕδων, ακόμα πιο δύσκολο είναι να νιώσει κανείς την καθημερινότητα στη φυλακή της Αίγινας. Να αντιληφθεί πόσο αυτή καταδεικνύει ότι η αφοσίωση των κομμουνιστών στη μόρφωση και τον πολιτισμό, στην προσπάθεια να ξεπερνούν τον εαυτό τους δε γνωρίζει διαλείμματα και εμπόδια. Μέσα στη φυλακή μάθαιναν γράμματα, «σπούδαζαν» το Μαρξισμό - Λενινισμό κάτω από τη μύτη των δεσμοφυλάκων και οργάνωναν πλούσια πολιτιστικά δρώμενα.

Η μόρφωση στα χρόνια της κράτησης είχε το χαρακτήρα κυρίως της ιδεολογικής προετοιμασίας και του εξοπλισμού της μετέπειτα δράσης. Σχεδόν κάθε πολιτικός κρατούμενος είχε μια ομιλία ή μια διάλεξη στο ενεργητικό του. Τα θέματα αναπτύσσονταν βασιζόμενα σε σκελετό και αυτό γινόταν για λόγους ασφάλειας, αλλά και για τη σκόπιμη καλλιέργεια της άνεσης και ετοιμότητας των ομιλητών. Ταυτόχρονα διατηρούνταν μυστική βιβλιοθήκη με υπεύθυνο που βοηθούσε τους μαθητές.

Οι φυλακές της Αίγινας θεωρούνταν από τους εξόριστους πρότυπο μορφωτικής εστίας. Την περίοδο 1932 - 34 η κολεκτίβα της αριθμούσε 100 μέλη, με συγκροτημένη μορφωτική επιτροπή που καθοδηγούσε τη δουλειά, η οποία οργανωνόταν σε τρεις βαθμίδες: Κατώτερη, ανώτερη και ανώτατη. Στην πρώτη διδάσκονταν «Κομματικά Οργανωτικά - Αγροτικά - Συνδικαλιστικά - Συνωμοτικά μαθήματα», στην ανώτερη Πολιτική Οικονομία και στην Ανώτατη «Φιλοσοφία και Μαρξισμός». Από το «κόκκινο ημερολόγιο» του '31 μαθαίνουμε: «Εχουμε και 'μεις άμιλλα μεταξύ μας. Την επαναστατική άμιλλα στην μόρφωση. Κι έχουμε ουντάρικους (πρωτοπόρους) και σουμποντίκους (βοηθοί των αδυνάτων). Κι οι δάσκαλοι βαθμολογούν όχι μονάχα την πρόοδο μα και την πειθαρχία, τη βοήθεια στους αδυνάτους. Ολα αυτά παίρνονται υπόψη για να βραβευτείς».

Αίγινα, 1934: Φυλακισμένα συνδικαλιστικά στελέχη

Χαρακτηριστικό ήταν το σύστημα της «αλατιέρας» που εφαρμόστηκε κυρίως την περίοδο μετά την εγκαθίδρυση της μεταξικής δικτατορίας. Ηταν η περίοδος που αυξήθηκε ο αριθμός των κρατουμένων και απαγορεύτηκε κάθε διαφωτιστική δραστηριότητα. Ετσι η τριμελής μορφωτική επιτροπή που αποτελείτο από τους σ. Γεωργίου, Κλάρα και Μόσχο, παρέδιδε μικρά χαρτάκια με τα μαθήματα στους δασκάλους και με το σύστημα της «αλατιέρας» τα δίδασκαν στο προαύλιο κατά τη διάρκεια του περιπάτου: περπατούσαν σε τριάδα και στη μέση ο δάσκαλος έκανε το μάθημα με τους άλλους δύο να ακούν εκατέρωθεν.

Η μορφωτική δουλειά συνεχίστηκε στις φυλακές της Αίγινας και κατά τη διάρκεια της χούντας, χάρη σε μια μικρή ομάδα 17 πολιτικών κρατουμένων, που δεν πρόλαβαν να αποφυλακιστούν πριν το 1967. Μέσω αυτή της ομάδας μεταβιβάστηκε στην επόμενη γενιά βιβλιοθήκη 1.000 βιβλίων!

Στον πρόλογο, το Γραφείο Διαφώτισης επισημαίνει την αναγκαιότητα της συγγραφής αναγνωστικών, μιας και αυτά της 4Αυγουστιανής δικτατορίας «είναι γεμάτα αντιλαϊκά, φασιστικά διδάγματα, που δηλητηριάζουν και φθείρουν την Νεολαία μας»

O παιδαγωγός Μ. Παπαμαύρος, ο οποίος είχε μεταφερθεί στην Αίγινα από τη Γυάρο το 1947 συμβάλλει στην αντιμετώπιση του εντοπισμένου προβλήματος του αναλφαβητισμού των κρατουμένων. Γράφει έξι βιβλία και ένα αλφαβητάριο για τους αγράμματους. Στη φωτογραφία φαίνεται το εξώφυλλο του αναγνωστικού της Γ' και Δ' τάξης του Δημοτικού που τη συγγραφή του ανέθεσε το Γραφείο Διαφώτισης της φυλακής στον Μ. Παπαμαύρο. (Από το Αρχείο του ΚΚΕ)